Απρίλιος 1945: Όπως μαθαίνουμε από τα βιβλία ιστορίας, ο Αδόλφος Χίτλερ αυτοκτονεί στο καταφύγιό του στο Βερολίνο, τη στιγμή που οι Σοβιετικές δυνάμεις πυκνώνουν στη γερμανική πρωτεύουσα.
Απρίλιος 2014: Ο Αδόλφος Χίτλερ κυκλοφορεί και πάλι στο Βερολίνο. Όλα μοιάζουν διαφορετικά. Στη διαδρομή του συναντά Τούρκους, Γιαπωνέζους, Έλληνες. Τον περικυκλώνουν για να βγάλουν μια selfie μαζί του. Τον πλησιάζουν για να του σφίξουν το χέρι, να του συμπαρασταθούν. Τον δείχνουν και γελούν. Τον χλευάζουν. Αυτός όμως παραμένει αποφασισμένος. Ο στόχος του δεν άλλαξε. Απλώς θα πρέπει να προσαρμόσει τα μέσα του. Όμως η ευελιξία υπήρξε πάντοτε προτέρημά του.
Σύντομα κατακτά τη δημοσιότητα, αποκτά πρωτόγνωρη δημοφιλία ως σατιρικός καλλιτέχνης. Άλλωστε, η εποχή του ναζισμού φαίνεται τόσο μακρινή για τη γερμανική κοινωνία της πολυπολιτισμικότητας. Αυτός όμως παραμένει προσηλωμένος. Κάποιες παρόμοιες συνθήκες είχαν ευνοήσει την άνοδό του στην εξουσία. Σήμερα ενδεχομένως να μη χρειαστεί καν εκλογές. Ίσως να μην χρειάζεται καν να γίνει πολιτικός. Και κάπως έτσι αρχίζει να ξεχύνεται ξανά το φασιστικό δηλητήριο και να βρίσκεται στα χείλη ανθρώπων που «δεν είναι ρατσιστές, αλλά...». Ο καθένας που περιβάλλει τον αναγεννημένο Αδόλφο θέλει κάτι πολύ συγκεκριμένο, δύναμη... εξουσία. Δεν θα τους το αρνηθεί. Πόσο μάλλον όταν αυτό εξυπηρετεί απόλυτα το δικό του στόχο.
Σεπτέμβριος 2012: Ένα νέο βιβλίο για τον Αδόλφο εμφανίζεται στις προθήκες των γερμανικών βιβλιοπωλείων. Συγγραφέας είναι ο πρωτοεμφανιζόμενος Timur Vermes, το εξώφυλλό του λιτό και τίτλος του «Είναι και πάλι εδώ» (“Er ist wieder da”). Περιγράφει την επιστροφή του Χίτλερ στη Γερμανία του σήμερα, το πόσο ξένος φαίνεται, τις πολιτικές συμμαχίες που αρνείται – μόνο με τους “Πράσινους” θα δεχόταν να συνεργαστεί, αφού αναγνωρίζει τον ανένδοτο που έχουν κηρύξει για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι μια από τις ελάχιστες φορές που οι Γερμανοί καταφέρνουν να γελάσουν με την όχι και τόσο μακρινή ιστορία τους. Το βιβλίο γίνεται σύντομα best seller και ακολουθεί το audio book με πρωτοφανή επιτυχία. Η θεατρική διασκευή δε θα αργήσει. Λίγα χρόνια αργότερα ξεκινούν γυρίσματα για τη μεταφορά του στον κινηματογράφο. Τον Οκτώβριο του 2015 ο Αδόλφος βρίσκεται και στο σινεμά.
Από τη στιγμή που έμαθα ότι το “Er ist wieder da” θα μεταφερθεί στο σινεμά, σχεδόν μετρούσα τις μέρες. Παρότι δεν το έχω διαβάσει ακόμα, είχα ακούσει τόσο θετικά σχόλια που ανυπομονούσα. Ομολογώ ότι έχω κουραστεί από τις άπειρες γερμανικές κινηματογραφικές παραγωγές των τελευταίων ετών που προσπαθούν να γλείψουν τις πληγές των Γερμανών και να απαλύνουν τις τύψεις που –όχι και τελείως αδικαιολόγητα– νιώθουν ακόμα και σήμερα για την τραγωδία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η ταινία του David Wnendt δεν έγινε δεκτή με τα θερμότερα σχόλια από τον γερμανικό τύπο. Όπως άλλωστε και το βιβλίο που συνάντησε την αντίδραση από ένα κομμάτι της κοινωνίας που δεν μπορούσε καν να διανοηθεί αστεία με τον Χίτλερ, έτσι και η ταινία αντιμετωπίζεται ως ένα συνονθύλευμα ντοκιμαντέρ και ταινίας μυθοπλασίας, που δεν καταφέρνει να μεταφέρει το κλίμα του βιβλίου. Και γιατί αυτό να είναι απαραιτήτως αρνητικό;
Λέγεται ότι το βιβλίο είναι διασκεδαστικό (“unterhaltsam” είναι η ακριβής λέξη με την οποία μού το περιγράφουν). Η ταινία, όμως, δεν είναι καθόλου διασκεδαστική! Γιατί πολύ απλά ο φασισμός δεν έχει τίποτα το αστείο. Ξεκινάμε από την πύλη του Βρανδεμβούργου και τις selfie του Φύρερ με όλες τις φυλές του Ισραήλ. Ανάμεσά τους και ο κλασικός Ελληνάρας (ντροπή σου, ρε!). Όσο προχωρά η ταινία, οι αντιδράσεις των ανθρώπων γίνονται πιο ακραίες και πιο φυσιολογικές σε κάποιο βαθμό. Ο Αδόλφος περιοδεύει στη Γερμανία για να επιβλέψει τι έμεινε από το Ράιχ του και να πάρει έμπνευση για το τηλεοπτικό σόου για το οποίο τον προορίζουν. Ο θεατής γίνεται μάρτυρας πραγματικών γεγονότων, τα οποία όμως δύσκολα μπορεί να διακρίνει από τα σκηνοθετημένα. Τι σοκάρει περισσότερο; Η χειραψία και υπόκλιση στον Χίτλερ ή το ξεμπρόστιασμα των ναζιστών του NPD (και καλά, Εθνικοδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας);
Στην ταινία συμμετέχουν αρκετοί από τους Γερμανούς youtube stars. Το εγχείρημα θυμίζει κάτι αντίστοιχο με αυτό που είδαμε στο δικό μας «Η Αιώνια Επιστροφή του Αντώνη Παρασκευά». Η προσέγγιση στη φυσιογνωμία του Χίτλερ είναι τελείως διαφορετική από αυτή του Τσάπλιν στον υπέροχο και προφητικό «Μεγάλο Δικτάτωρ». Ο Αδόλφος παρουσιάζεται ως ένας γεροδεμένος ψηλός άνδρας, με σχετικά ωραία χαρακτηριστικά, που σφύζει από υγεία. Κι αν το γεγονός αυτό εκπλήσσει αρχικά, βοηθά τα μάλα ώστε ο θεατής να μείνει επικεντρωμένος στο περιεχόμενο των λόγων του και όχι να τον απορρίψει ως "άσχημο" ή "καχεκτικό". Ζούμε άλλωστε στην εποχή της εικόνας, και όσο και να προσπαθούμε, είναι δύσκολο να απομονώσουμε την εμφάνιση από το περιεχόμενο. Θεωρώ ότι η επιλογή του –κυρίως θεατρικού– ηθοποιού Oliver Masucci να τον ενσαρκώσει (Γερμανός ηθοποιός με ιταλικές ρίζες), το ντύσιμο και το μακιγιάζ του καθώς και τα πολλά κοντινά πλάνα φέρνουν στο προσκήνιο τις ιδέες και τις πρακτικές του Χίτλερ. Η Katja Riemann είναι πραγματικό αστέρι, ενώ ο Christoph Maria Herbst (πρωταγωνιστής στο “Stromberg”, μια από τις πιο επιτυχημένες κωμικές σειρές της Γερμανίας) φαίνεται κάπως άνευρος. Ωστόσο, με τη συμμετοχή του στην ταινία εξαργυρώνει σε κάποιο βαθμό τη δουλειά του στο audio book του “Er ist wieder da”.
Αν στην αρχή σκεφτόμουν ότι θα βλέπαμε το “Goodbye Lenin” από την ανάποδη, η αλήθεια αποδείχτηκε σοκαριστικά διαφορετική. Το “Er ist wieder da” τεκμηριώνει χωρίς δόση υπερβολής ότι ο φασισμός είναι και πάλι εδώ. Ο φασισμός που βρίσκεται μέσα σε καθένα από εμάς και περιμένει υπομονετικά μια στιγμή αδυναμίας, μια στιγμή παρατεταμένης κρίσης για να εκδηλωθεί και να μας μεταλλάξει. Το “Er ist wieder da” ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να τον σκοτώσουμε, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να πάψουμε να τον πολεμάμε. Και μέσα μας, και έξω μας...
Απρίλιος 2014: Ο Αδόλφος Χίτλερ κυκλοφορεί και πάλι στο Βερολίνο. Όλα μοιάζουν διαφορετικά. Στη διαδρομή του συναντά Τούρκους, Γιαπωνέζους, Έλληνες. Τον περικυκλώνουν για να βγάλουν μια selfie μαζί του. Τον πλησιάζουν για να του σφίξουν το χέρι, να του συμπαρασταθούν. Τον δείχνουν και γελούν. Τον χλευάζουν. Αυτός όμως παραμένει αποφασισμένος. Ο στόχος του δεν άλλαξε. Απλώς θα πρέπει να προσαρμόσει τα μέσα του. Όμως η ευελιξία υπήρξε πάντοτε προτέρημά του.
Σύντομα κατακτά τη δημοσιότητα, αποκτά πρωτόγνωρη δημοφιλία ως σατιρικός καλλιτέχνης. Άλλωστε, η εποχή του ναζισμού φαίνεται τόσο μακρινή για τη γερμανική κοινωνία της πολυπολιτισμικότητας. Αυτός όμως παραμένει προσηλωμένος. Κάποιες παρόμοιες συνθήκες είχαν ευνοήσει την άνοδό του στην εξουσία. Σήμερα ενδεχομένως να μη χρειαστεί καν εκλογές. Ίσως να μην χρειάζεται καν να γίνει πολιτικός. Και κάπως έτσι αρχίζει να ξεχύνεται ξανά το φασιστικό δηλητήριο και να βρίσκεται στα χείλη ανθρώπων που «δεν είναι ρατσιστές, αλλά...». Ο καθένας που περιβάλλει τον αναγεννημένο Αδόλφο θέλει κάτι πολύ συγκεκριμένο, δύναμη... εξουσία. Δεν θα τους το αρνηθεί. Πόσο μάλλον όταν αυτό εξυπηρετεί απόλυτα το δικό του στόχο.
Σεπτέμβριος 2012: Ένα νέο βιβλίο για τον Αδόλφο εμφανίζεται στις προθήκες των γερμανικών βιβλιοπωλείων. Συγγραφέας είναι ο πρωτοεμφανιζόμενος Timur Vermes, το εξώφυλλό του λιτό και τίτλος του «Είναι και πάλι εδώ» (“Er ist wieder da”). Περιγράφει την επιστροφή του Χίτλερ στη Γερμανία του σήμερα, το πόσο ξένος φαίνεται, τις πολιτικές συμμαχίες που αρνείται – μόνο με τους “Πράσινους” θα δεχόταν να συνεργαστεί, αφού αναγνωρίζει τον ανένδοτο που έχουν κηρύξει για την προστασία του περιβάλλοντος. Είναι μια από τις ελάχιστες φορές που οι Γερμανοί καταφέρνουν να γελάσουν με την όχι και τόσο μακρινή ιστορία τους. Το βιβλίο γίνεται σύντομα best seller και ακολουθεί το audio book με πρωτοφανή επιτυχία. Η θεατρική διασκευή δε θα αργήσει. Λίγα χρόνια αργότερα ξεκινούν γυρίσματα για τη μεταφορά του στον κινηματογράφο. Τον Οκτώβριο του 2015 ο Αδόλφος βρίσκεται και στο σινεμά.
Από τη στιγμή που έμαθα ότι το “Er ist wieder da” θα μεταφερθεί στο σινεμά, σχεδόν μετρούσα τις μέρες. Παρότι δεν το έχω διαβάσει ακόμα, είχα ακούσει τόσο θετικά σχόλια που ανυπομονούσα. Ομολογώ ότι έχω κουραστεί από τις άπειρες γερμανικές κινηματογραφικές παραγωγές των τελευταίων ετών που προσπαθούν να γλείψουν τις πληγές των Γερμανών και να απαλύνουν τις τύψεις που –όχι και τελείως αδικαιολόγητα– νιώθουν ακόμα και σήμερα για την τραγωδία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Αδόλφος συνομιλεί με την υπεύθυνη τηλεοπτικού προγράμματος στο κανάλι που εμφανίζεται.
Υπεύθυνη: Μπορείτε να πείτε ό,τι θέλετε, δεν έχουμε περιορισμούς. Απλώς όχι αστεία με τους Εβραίους
Αδόλφος: Και βέβαια όχι. Το θέμα «Εβραίοι» δεν είναι αστείο!
Υπεύθυνη: Μπορείτε να πείτε ό,τι θέλετε, δεν έχουμε περιορισμούς. Απλώς όχι αστεία με τους Εβραίους
Αδόλφος: Και βέβαια όχι. Το θέμα «Εβραίοι» δεν είναι αστείο!
Η ταινία του David Wnendt δεν έγινε δεκτή με τα θερμότερα σχόλια από τον γερμανικό τύπο. Όπως άλλωστε και το βιβλίο που συνάντησε την αντίδραση από ένα κομμάτι της κοινωνίας που δεν μπορούσε καν να διανοηθεί αστεία με τον Χίτλερ, έτσι και η ταινία αντιμετωπίζεται ως ένα συνονθύλευμα ντοκιμαντέρ και ταινίας μυθοπλασίας, που δεν καταφέρνει να μεταφέρει το κλίμα του βιβλίου. Και γιατί αυτό να είναι απαραιτήτως αρνητικό;
Ο Αδόλφος αναρρώνει στο νοσοκομείο μετά από επίθεση από νεοναζιστές.
Λαμβάνει λουλούδια και ευχές από διάφορους θαυμαστές. Ανάμεσά τους και μια
κάρτα από τον Ζίγκμαρ Γκάμπριελ (επικεφαλής του SPD) που γράφει μεταξύ
άλλων: «Κάθε θύμα των νεοναζιστών είναι φίλος της Δημοκρατίας».
Λέγεται ότι το βιβλίο είναι διασκεδαστικό (“unterhaltsam” είναι η ακριβής λέξη με την οποία μού το περιγράφουν). Η ταινία, όμως, δεν είναι καθόλου διασκεδαστική! Γιατί πολύ απλά ο φασισμός δεν έχει τίποτα το αστείο. Ξεκινάμε από την πύλη του Βρανδεμβούργου και τις selfie του Φύρερ με όλες τις φυλές του Ισραήλ. Ανάμεσά τους και ο κλασικός Ελληνάρας (ντροπή σου, ρε!). Όσο προχωρά η ταινία, οι αντιδράσεις των ανθρώπων γίνονται πιο ακραίες και πιο φυσιολογικές σε κάποιο βαθμό. Ο Αδόλφος περιοδεύει στη Γερμανία για να επιβλέψει τι έμεινε από το Ράιχ του και να πάρει έμπνευση για το τηλεοπτικό σόου για το οποίο τον προορίζουν. Ο θεατής γίνεται μάρτυρας πραγματικών γεγονότων, τα οποία όμως δύσκολα μπορεί να διακρίνει από τα σκηνοθετημένα. Τι σοκάρει περισσότερο; Η χειραψία και υπόκλιση στον Χίτλερ ή το ξεμπρόστιασμα των ναζιστών του NPD (και καλά, Εθνικοδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας);
Ο Αδόλφος συνομιλεί με τον επικεφαλής του NPD στο γραφείο του κόμματος.
Αδόλφος: Έχετε τουλάχιστον διαβάσει το βιβλίο μου («Ο Αγών μου»);
Επικεφαλής NPD: Ξέρετε... είναι απαγορευμένο στη Γερμανία...
Αδόλφος: Τι είναι αυτό; Δικαιολογία που το έχετε διαβάσει; Δικαιολογία που δεν το έχετε διαβάσει; Ή δικαιολογία που δεν το καταλάβατε;
Αδόλφος: Έχετε τουλάχιστον διαβάσει το βιβλίο μου («Ο Αγών μου»);
Επικεφαλής NPD: Ξέρετε... είναι απαγορευμένο στη Γερμανία...
Αδόλφος: Τι είναι αυτό; Δικαιολογία που το έχετε διαβάσει; Δικαιολογία που δεν το έχετε διαβάσει; Ή δικαιολογία που δεν το καταλάβατε;
Στην ταινία συμμετέχουν αρκετοί από τους Γερμανούς youtube stars. Το εγχείρημα θυμίζει κάτι αντίστοιχο με αυτό που είδαμε στο δικό μας «Η Αιώνια Επιστροφή του Αντώνη Παρασκευά». Η προσέγγιση στη φυσιογνωμία του Χίτλερ είναι τελείως διαφορετική από αυτή του Τσάπλιν στον υπέροχο και προφητικό «Μεγάλο Δικτάτωρ». Ο Αδόλφος παρουσιάζεται ως ένας γεροδεμένος ψηλός άνδρας, με σχετικά ωραία χαρακτηριστικά, που σφύζει από υγεία. Κι αν το γεγονός αυτό εκπλήσσει αρχικά, βοηθά τα μάλα ώστε ο θεατής να μείνει επικεντρωμένος στο περιεχόμενο των λόγων του και όχι να τον απορρίψει ως "άσχημο" ή "καχεκτικό". Ζούμε άλλωστε στην εποχή της εικόνας, και όσο και να προσπαθούμε, είναι δύσκολο να απομονώσουμε την εμφάνιση από το περιεχόμενο. Θεωρώ ότι η επιλογή του –κυρίως θεατρικού– ηθοποιού Oliver Masucci να τον ενσαρκώσει (Γερμανός ηθοποιός με ιταλικές ρίζες), το ντύσιμο και το μακιγιάζ του καθώς και τα πολλά κοντινά πλάνα φέρνουν στο προσκήνιο τις ιδέες και τις πρακτικές του Χίτλερ. Η Katja Riemann είναι πραγματικό αστέρι, ενώ ο Christoph Maria Herbst (πρωταγωνιστής στο “Stromberg”, μια από τις πιο επιτυχημένες κωμικές σειρές της Γερμανίας) φαίνεται κάπως άνευρος. Ωστόσο, με τη συμμετοχή του στην ταινία εξαργυρώνει σε κάποιο βαθμό τη δουλειά του στο audio book του “Er ist wieder da”.
Αν στην αρχή σκεφτόμουν ότι θα βλέπαμε το “Goodbye Lenin” από την ανάποδη, η αλήθεια αποδείχτηκε σοκαριστικά διαφορετική. Το “Er ist wieder da” τεκμηριώνει χωρίς δόση υπερβολής ότι ο φασισμός είναι και πάλι εδώ. Ο φασισμός που βρίσκεται μέσα σε καθένα από εμάς και περιμένει υπομονετικά μια στιγμή αδυναμίας, μια στιγμή παρατεταμένης κρίσης για να εκδηλωθεί και να μας μεταλλάξει. Το “Er ist wieder da” ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να τον σκοτώσουμε, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να πάψουμε να τον πολεμάμε. Και μέσα μας, και έξω μας...