Ο κινηματογράφος έχει ανάγκη τα παραμύθια. Το κοινό έχει ανάγκη τα κινηματογραφικά παραμύθια. Από τη μία είναι η επιθυμία διαφυγής από την πραγματικότητα που μας πλακώνει. Από την άλλη είναι η ελπίδα ότι το Καλό θα κυριαρχήσει, ότι οι δυνάμεις μας θα αποδειχθούν ικανές για να ξεπεραστούν τα όποια εμπόδια αντιμετωπίσουμε στην πορεία. Τα παραμύθια ορίζουν έναν παράλληλο εξωπραγματικό κόσμο με κινητήρια δύναμη την αγάπη. Μια αγάπη αγνή έως αφελή, κατά κανόνα. Τα ίδια τα παραμύθια είναι κατά κανόνα αφελή. Όμως έχουμε στ’ αλήθεια ανάγκη αφελή παραμύθια στους σκληρούς καιρούς που ζούμε;
Η «Μορφή του Νερού» παρουσιάστηκε από τον δημιουργό της Guillermo del Toro ως «ένα παραμύθι για σκληρούς καιρούς». Η Ελάιζα είναι μια μουγγή κοπέλα που εργάζεται ως καθαρίστρια σε ένα μυστικό κυβερνητικό εργαστήριο στις ΗΠΑ της δεκαετίας του ‘60. Οι μοναδικές κοινωνικές επαφές της είναι με τον ηλικιωμένο ομοφυλόφιλο γείτονά της, Τζιλ, και την μαύρη συνάδελφό της, Ζέλντα. Η ζωή της Ελάιζα κυλάει σε μια επαναλαμβανόμενη ρουτίνα, ώσπου στο εργαστήριο καταφθάνει ένα ανθρωπόμορφο υδρόβιο πλάσμα που αλιεύτηκε από τον Αμαζόνιο. Ο γιατρός της μονάδας το μελετά, ενώ οι στρατιωτικοί το αντιμετωπίζουν ως πειραματόζωο και αναζητούν τρόπο να το αξιοποιήσουν στον Ψυχρό Πόλεμο κατά των Σοβιετικών. Η Ελάιζα νιώθει έλξη για το πλάσμα και το επισκέπτεται κρυφά. Και όταν οι υπεύθυνοι αποφασίζουν να προχωρήσουν στην τελική λύση, η Ελάιζα πρέπει να καταστρώσει ένα σχέδιο διάσωσης.
Ο Guillermo del Toro είναι σεσημασμένος παραμυθάς. Παρά ορισμένες «περίεργες» κινηματογραφικές του κινήσεις (π.χ. "Hellboy", "Pacific Rim"), επιστρέφει πάντα στη σταθερά του, στα πρωτότυπα κινηματογραφικά παραμύθια. Τα δύο πρώτα («Στη ραχοκοκαλιά του Διαβόλου» - 2001 και «Ο λαβύρινθος του Πάνα» - 2006) ήταν ισπανόφωνα και πραγματεύονταν την εφηβεία και την ενηλικίωση με πλούσια μυθολογικά στοιχεία και φόντο τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Στην πρώτη του αγγλόφωνη απόπειρα («Πορφυρός Λόφος» - 2015) δημιούργησε μια γοτθική ιστορία τρόμου αντλώντας στοιχεία κυρίως από τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Στην ουσία του ο «Πορφυρός Λόφος» ήταν μια ιστορία αγάπης, όπως ακριβώς και η «Μορφή του Νερού». Εδώ όμως ο del Toro αλλάζει ριζικά την τεχνική και την οπτική του, σε μια ταινία που μπορεί να μείνει στην ιστορία ως το πρώτο πραγματικό monster meets girl. Εδώ δεν υπάρχουν πια φαντάσματα, παρά ένα πλάσμα αγνώστου ταυτότητας, μια γυναίκα που το ερωτεύεται και μια βιομηχανία πολέμου που θέλει να απαλλαγεί από αυτό. Η αγάπη αντιπαρατίθεται με τις προκαταλήψεις και τις κοινωνικές αντιλήψεις περί «ορθού». Όσο άνισος κι αν είναι αυτός ο αγώνας, ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για παραμύθι και στα παραμύθια επιτρέπεται –αν όχι, επιβάλλεται– να είμαστε αφελείς. Κάπως έτσι, ίσως να πιστέψουμε τελικά ότι η αγάπη θα κυριαρχήσει στο τέλος.
— Στίχοι που συνοδεύουν την ταινία. Αποδίδονται πιθανότατα στον Πέρση ποιητή του 12ου αιώνα Hakim Sanai.
Ο ρόλος της Ελάιζα γράφτηκε για τη Sally Hawkins, ακριβώς όπως και στο «Τυχερή και Ευτυχισμένη» του Mike Leigh. Αποτελεί έναν από τους ελάχιστους πρωταγωνιστικούς ρόλους της, που της απέφερε μάλιστα υποψηφιότητα για Όσκαρ Α’ Γυναικείου Ρόλου. Αυτή είναι η δεύτερη υποψηφιότητά της μετά του Β’ Γυναικείου Ρόλου για τη «Θλιμμένη Τζάσμιν». Όπως οι περισσότεροι ρόλοι της, η Ελάιζα είναι μια γυναίκα χαμηλού προφίλ και κοινωνικής τάξης. Η Hawkins ανταποκρίνεται στο δύσκολο έργο της, το οποίο προσεγγίζει με πλήρη αντίληψη και ενσυναίσθηση. Μετά τον Abe Sapien των ταινιών του Hellboy και τον φαύνο στον «Λαβύρινθο του Πάνα», ο Doug Jones ντύνεται τη στολή του πλάσματος και κατορθώνει να ισορροπήσει ανάμεσα στους δύο κόσμους (άνθρωπος-πλάσμα) χωρίς να υπερτονίζει στην ανθρωπόμορφη κινησιολογία του. Θα έλεγα ότι ο Jones μοιράζεται επάξια πλέον τα σκήπτρα του μαριονετίστα με τον Andy Serkis του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» και του νέου franchise του «Πλανήτη των Πιθήκων».
Η «Μορφή του Νερού» βρίθει κινηματογραφικών αναφορών, χωρίς ωστόσο να γίνεται δύσκολη στην παρακολούθηση. Ο del Toro συνταιριάζει τις πηγές του τόσο όμορφα που δεν χρειάζεται να τις γνωρίζεις, ούτε καν να τις αναγνωρίζεις. Αρκεί απλώς να αφεθείς στο συναίσθημα, να παραδοθείς στο παραμύθι. Παρότι η ιστορία είναι παιδιάστικη και αφελής σε ορισμένα σημεία, ο del Toro αποδεικνύει ότι έχει ωριμάσει. Ακόμα και αν διαφωνώ ότι πρόκειται για την «καλύτερη ταινία» του, όπως δήλωσε πολλάκις, δεν μπορώ να παραβλέψω ότι αυτό το παραμύθι του, σε αντίθεση με τα προηγούμενα, μεταφέρει ένα πανανθρώπινο και διαχρονικό μήνυμα. Ακόμα και η φόρμα που επέλεξε με την αγγλόφωνη παραγωγή και τις αγγλόφωνες παραπομπές καταδεικνύει άνοιγμα σε ένα ευρύτερο κοινό από τους περιορισμούς που έθετε η ισπανική γλώσσα.
Ένα από τα πρώτα σκίτσα του Guillermo del Toro για τη «Μορφή του Νερού».
Κύρια πηγή έμπνευσης αποτέλεσε η ταινία “Creature from the Black Lagoon” του 1954, στην οποία το ανθρωπόμορφο υδρόβιο πλάσμα είχε άσχημη κατάληξη. Ο del Toro είχε μαγευτεί ως πιτσιρίκι και αποφάσισε να αποδώσει κινηματογραφική δικαιοσύνη στο πλάσμα, έστω και με αρκετές δεκαετίες καθυστέρηση. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση είτε να προσπαθούμε να εξαλείψουμε οτιδήποτε το διαφορετικό, είτε να το λατρεύουμε ως Θεό. Ακόμα και τον ίδιο το Θεό τον δημιουργήσαμε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσήν μας, όχι για να τον κατανοήσουμε παρά για να σφετεριστούμε κάτι από τη θεϊκότητά του.
“He wasn’t really all bad. I think he just craved a little affection, you know? A sense of being loved and needed and wanted.”
— Απόσπασμα από την ταινία «Επτά χρόνια φαγούρα» (1955), όπου η Marilyn Monroe σχολιάζει το τέλος του πλάσματος από τη Μαύρη Λίμνη.
Ακολουθούν πιθανά spoilers
Η «Μορφή του Νερού» θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα όνειρο της Ελάιζα, μια φαντασίωσή της κατά τη διάρκεια της ιεροτελεστίας του καθημερινού πρωινού αυνανισμού της. Η ιστορία εξελίσσεται μέσα από τη ματιά της, με καρικατούρες αντιπάλων και μικρά ανέκδοτα που δεν εξυπηρετούν παρά την προσωπική της αίσθηση περί δικαίωσης. Μια γυναίκα φαινομενικά χαμηλών δυνατοτήτων εμπλέκεται σε ένα σχέδιο που την ξεπερνά, αλλά κατορθώνει να ανταπεξέλθει αποδεικνύοντας βάθος χαρακτήρα. Μια μαύρη καθαρίστρια που αντιμετωπίζει στο σπίτι της μεγαλύτερη απαξίωση απ’ ό,τι στον εργασιακό της χώρο. Ένας άνεργος πρώην αλκοολικός ηλικιωμένος ομοφυλόφιλος που αποτυγχάνει να βάλει λίγο ρομάντζο στη ζωή του. Στο σινεμά δεν δίνεται συχνά η ευκαιρία να δούμε μια ιστορία μέσα από τα μάτια τους. Συνήθως τους αγνοούμε ή τους αντιμετωπίζουμε με λύπηση. Αγαπητέ Guillermo, δεν απέδωσες δικαιοσύνη μόνο στο πλάσμα. Αφουγκράστηκες τους διαφορετικούς πόθους ανθρώπων που εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως «διαφορετικοί» σε μια κοινωνία που δεν μας θέλει ίσους, αλλά ίδιους.
Ένα όνειρο, λοιπόν. Περισσότερο κάτι σαν το «Πορφυρό ρόδο του Καΐρου» του Woody Allen, παρά σαν το “King Kong”. Η «Μορφή του Νερού» είναι η μοντέρνα εκδοχή του σινεμά για τις μάζες. Μιλά για την αγάπη χρησιμοποιώντας στιχάκια πίσω από τα ημερολόγια τοίχου και αποτυπώνει ανοιχτά τη σεξουαλικότητα, εννοώντας ευθέως σεξουαλική σχέση μεταξύ της Ελάιζα και του πλάσματος. Άραγε φαντάζει ξεπερασμένη ή ανεπαρκής η πλατωνική έννοια της αγάπης ή ήθελε ο del Toro να μην κάνει εκπτώσεις στο ρεαλισμό του παραμυθιού του, ίσως και να προκαλέσει κάπως περισσότερο;
Πριν από 200 χρόνια η Mary Wollstonecraft Shelley κυκλοφόρησε το βιβλίο της «Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας», το magnum opus της και ένα από τα διαχρονικά αριστουργήματα της λογοτεχνίας του φανταστικού. Από τότε το δημιούργημα του δόκτορα Φρανκενστάιν μετατράπηκε στην απόλυτη μετενσάρκωση του τρόμου για το διαφορετικό. Κι όμως, το πλάσμα της Shelley έμαθε μόνο του να μιλάει, άρχισε να μελετάει λογοτεχνία και επιθυμούσε να έχει συντροφιά. Ανέπτυξε ενσυναίσθηση και ηθικές αξίες που δε χαρακτήριζαν ποτέ το δημιουργό του και όσους το κατακρεούργησαν στις κινηματογραφικές μεταφορές του βιβλίου. Το πλάσμα του del Toro κέρδισε τη μάχη και κέρδισε το κορίτσι. Κάποια παραμύθια έχουν ευτυχισμένο τέλος.
Η «Μορφή του Νερού» παρουσιάστηκε από τον δημιουργό της Guillermo del Toro ως «ένα παραμύθι για σκληρούς καιρούς». Η Ελάιζα είναι μια μουγγή κοπέλα που εργάζεται ως καθαρίστρια σε ένα μυστικό κυβερνητικό εργαστήριο στις ΗΠΑ της δεκαετίας του ‘60. Οι μοναδικές κοινωνικές επαφές της είναι με τον ηλικιωμένο ομοφυλόφιλο γείτονά της, Τζιλ, και την μαύρη συνάδελφό της, Ζέλντα. Η ζωή της Ελάιζα κυλάει σε μια επαναλαμβανόμενη ρουτίνα, ώσπου στο εργαστήριο καταφθάνει ένα ανθρωπόμορφο υδρόβιο πλάσμα που αλιεύτηκε από τον Αμαζόνιο. Ο γιατρός της μονάδας το μελετά, ενώ οι στρατιωτικοί το αντιμετωπίζουν ως πειραματόζωο και αναζητούν τρόπο να το αξιοποιήσουν στον Ψυχρό Πόλεμο κατά των Σοβιετικών. Η Ελάιζα νιώθει έλξη για το πλάσμα και το επισκέπτεται κρυφά. Και όταν οι υπεύθυνοι αποφασίζουν να προχωρήσουν στην τελική λύση, η Ελάιζα πρέπει να καταστρώσει ένα σχέδιο διάσωσης.
Ο Guillermo del Toro είναι σεσημασμένος παραμυθάς. Παρά ορισμένες «περίεργες» κινηματογραφικές του κινήσεις (π.χ. "Hellboy", "Pacific Rim"), επιστρέφει πάντα στη σταθερά του, στα πρωτότυπα κινηματογραφικά παραμύθια. Τα δύο πρώτα («Στη ραχοκοκαλιά του Διαβόλου» - 2001 και «Ο λαβύρινθος του Πάνα» - 2006) ήταν ισπανόφωνα και πραγματεύονταν την εφηβεία και την ενηλικίωση με πλούσια μυθολογικά στοιχεία και φόντο τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Στην πρώτη του αγγλόφωνη απόπειρα («Πορφυρός Λόφος» - 2015) δημιούργησε μια γοτθική ιστορία τρόμου αντλώντας στοιχεία κυρίως από τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα. Στην ουσία του ο «Πορφυρός Λόφος» ήταν μια ιστορία αγάπης, όπως ακριβώς και η «Μορφή του Νερού». Εδώ όμως ο del Toro αλλάζει ριζικά την τεχνική και την οπτική του, σε μια ταινία που μπορεί να μείνει στην ιστορία ως το πρώτο πραγματικό monster meets girl. Εδώ δεν υπάρχουν πια φαντάσματα, παρά ένα πλάσμα αγνώστου ταυτότητας, μια γυναίκα που το ερωτεύεται και μια βιομηχανία πολέμου που θέλει να απαλλαγεί από αυτό. Η αγάπη αντιπαρατίθεται με τις προκαταλήψεις και τις κοινωνικές αντιλήψεις περί «ορθού». Όσο άνισος κι αν είναι αυτός ο αγώνας, ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για παραμύθι και στα παραμύθια επιτρέπεται –αν όχι, επιβάλλεται– να είμαστε αφελείς. Κάπως έτσι, ίσως να πιστέψουμε τελικά ότι η αγάπη θα κυριαρχήσει στο τέλος.
Unable to perceive the shape of You, I find You all around me. Your presence fills my eyes with Your love, It humbles my heart, For You are everywhere.
— Στίχοι που συνοδεύουν την ταινία. Αποδίδονται πιθανότατα στον Πέρση ποιητή του 12ου αιώνα Hakim Sanai.
Ο ρόλος της Ελάιζα γράφτηκε για τη Sally Hawkins, ακριβώς όπως και στο «Τυχερή και Ευτυχισμένη» του Mike Leigh. Αποτελεί έναν από τους ελάχιστους πρωταγωνιστικούς ρόλους της, που της απέφερε μάλιστα υποψηφιότητα για Όσκαρ Α’ Γυναικείου Ρόλου. Αυτή είναι η δεύτερη υποψηφιότητά της μετά του Β’ Γυναικείου Ρόλου για τη «Θλιμμένη Τζάσμιν». Όπως οι περισσότεροι ρόλοι της, η Ελάιζα είναι μια γυναίκα χαμηλού προφίλ και κοινωνικής τάξης. Η Hawkins ανταποκρίνεται στο δύσκολο έργο της, το οποίο προσεγγίζει με πλήρη αντίληψη και ενσυναίσθηση. Μετά τον Abe Sapien των ταινιών του Hellboy και τον φαύνο στον «Λαβύρινθο του Πάνα», ο Doug Jones ντύνεται τη στολή του πλάσματος και κατορθώνει να ισορροπήσει ανάμεσα στους δύο κόσμους (άνθρωπος-πλάσμα) χωρίς να υπερτονίζει στην ανθρωπόμορφη κινησιολογία του. Θα έλεγα ότι ο Jones μοιράζεται επάξια πλέον τα σκήπτρα του μαριονετίστα με τον Andy Serkis του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» και του νέου franchise του «Πλανήτη των Πιθήκων».
Η «Μορφή του Νερού» βρίθει κινηματογραφικών αναφορών, χωρίς ωστόσο να γίνεται δύσκολη στην παρακολούθηση. Ο del Toro συνταιριάζει τις πηγές του τόσο όμορφα που δεν χρειάζεται να τις γνωρίζεις, ούτε καν να τις αναγνωρίζεις. Αρκεί απλώς να αφεθείς στο συναίσθημα, να παραδοθείς στο παραμύθι. Παρότι η ιστορία είναι παιδιάστικη και αφελής σε ορισμένα σημεία, ο del Toro αποδεικνύει ότι έχει ωριμάσει. Ακόμα και αν διαφωνώ ότι πρόκειται για την «καλύτερη ταινία» του, όπως δήλωσε πολλάκις, δεν μπορώ να παραβλέψω ότι αυτό το παραμύθι του, σε αντίθεση με τα προηγούμενα, μεταφέρει ένα πανανθρώπινο και διαχρονικό μήνυμα. Ακόμα και η φόρμα που επέλεξε με την αγγλόφωνη παραγωγή και τις αγγλόφωνες παραπομπές καταδεικνύει άνοιγμα σε ένα ευρύτερο κοινό από τους περιορισμούς που έθετε η ισπανική γλώσσα.
Ένα από τα πρώτα σκίτσα του Guillermo del Toro για τη «Μορφή του Νερού».
Κύρια πηγή έμπνευσης αποτέλεσε η ταινία “Creature from the Black Lagoon” του 1954, στην οποία το ανθρωπόμορφο υδρόβιο πλάσμα είχε άσχημη κατάληξη. Ο del Toro είχε μαγευτεί ως πιτσιρίκι και αποφάσισε να αποδώσει κινηματογραφική δικαιοσύνη στο πλάσμα, έστω και με αρκετές δεκαετίες καθυστέρηση. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση είτε να προσπαθούμε να εξαλείψουμε οτιδήποτε το διαφορετικό, είτε να το λατρεύουμε ως Θεό. Ακόμα και τον ίδιο το Θεό τον δημιουργήσαμε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσήν μας, όχι για να τον κατανοήσουμε παρά για να σφετεριστούμε κάτι από τη θεϊκότητά του.
“He wasn’t really all bad. I think he just craved a little affection, you know? A sense of being loved and needed and wanted.”
— Απόσπασμα από την ταινία «Επτά χρόνια φαγούρα» (1955), όπου η Marilyn Monroe σχολιάζει το τέλος του πλάσματος από τη Μαύρη Λίμνη.
Ακολουθούν πιθανά spoilers
Η «Μορφή του Νερού» θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένα όνειρο της Ελάιζα, μια φαντασίωσή της κατά τη διάρκεια της ιεροτελεστίας του καθημερινού πρωινού αυνανισμού της. Η ιστορία εξελίσσεται μέσα από τη ματιά της, με καρικατούρες αντιπάλων και μικρά ανέκδοτα που δεν εξυπηρετούν παρά την προσωπική της αίσθηση περί δικαίωσης. Μια γυναίκα φαινομενικά χαμηλών δυνατοτήτων εμπλέκεται σε ένα σχέδιο που την ξεπερνά, αλλά κατορθώνει να ανταπεξέλθει αποδεικνύοντας βάθος χαρακτήρα. Μια μαύρη καθαρίστρια που αντιμετωπίζει στο σπίτι της μεγαλύτερη απαξίωση απ’ ό,τι στον εργασιακό της χώρο. Ένας άνεργος πρώην αλκοολικός ηλικιωμένος ομοφυλόφιλος που αποτυγχάνει να βάλει λίγο ρομάντζο στη ζωή του. Στο σινεμά δεν δίνεται συχνά η ευκαιρία να δούμε μια ιστορία μέσα από τα μάτια τους. Συνήθως τους αγνοούμε ή τους αντιμετωπίζουμε με λύπηση. Αγαπητέ Guillermo, δεν απέδωσες δικαιοσύνη μόνο στο πλάσμα. Αφουγκράστηκες τους διαφορετικούς πόθους ανθρώπων που εξακολουθούν να αντιμετωπίζονται ως «διαφορετικοί» σε μια κοινωνία που δεν μας θέλει ίσους, αλλά ίδιους.
Ένα όνειρο, λοιπόν. Περισσότερο κάτι σαν το «Πορφυρό ρόδο του Καΐρου» του Woody Allen, παρά σαν το “King Kong”. Η «Μορφή του Νερού» είναι η μοντέρνα εκδοχή του σινεμά για τις μάζες. Μιλά για την αγάπη χρησιμοποιώντας στιχάκια πίσω από τα ημερολόγια τοίχου και αποτυπώνει ανοιχτά τη σεξουαλικότητα, εννοώντας ευθέως σεξουαλική σχέση μεταξύ της Ελάιζα και του πλάσματος. Άραγε φαντάζει ξεπερασμένη ή ανεπαρκής η πλατωνική έννοια της αγάπης ή ήθελε ο del Toro να μην κάνει εκπτώσεις στο ρεαλισμό του παραμυθιού του, ίσως και να προκαλέσει κάπως περισσότερο;
Πριν από 200 χρόνια η Mary Wollstonecraft Shelley κυκλοφόρησε το βιβλίο της «Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας», το magnum opus της και ένα από τα διαχρονικά αριστουργήματα της λογοτεχνίας του φανταστικού. Από τότε το δημιούργημα του δόκτορα Φρανκενστάιν μετατράπηκε στην απόλυτη μετενσάρκωση του τρόμου για το διαφορετικό. Κι όμως, το πλάσμα της Shelley έμαθε μόνο του να μιλάει, άρχισε να μελετάει λογοτεχνία και επιθυμούσε να έχει συντροφιά. Ανέπτυξε ενσυναίσθηση και ηθικές αξίες που δε χαρακτήριζαν ποτέ το δημιουργό του και όσους το κατακρεούργησαν στις κινηματογραφικές μεταφορές του βιβλίου. Το πλάσμα του del Toro κέρδισε τη μάχη και κέρδισε το κορίτσι. Κάποια παραμύθια έχουν ευτυχισμένο τέλος.