Παρίσι, 24 Ιουλίου 1830. Δεκαπέντε χρόνια μάς χωρίζουν από το Βατερλώ. Ο Βοναπάρτης είναι νεκρός. Οι Βουρβόνοι μοιάζουν οριστικά παλινορθωμένοι στον γαλλικό θρόνο. Αν τύχει, ωστόσο, να περιπλανηθείς τους δρόμους του Παρισιού, θα δεις μια πόλη που «βράζει» από αγανάκτηση. Ένα ετερόκλητο πλήθος κόσμου, φοιτητές, εργάτες και αστοί, έχουν συγκεντρωθεί σήμερα στα σκαλοπάτια της Notre Dame. Αν κοιτάξεις λίγο πιο προσεκτικά, θα δεις την μορφή του μικρού Gavroche* να προσπαθεί να βρεθεί στην πρώτη γραμμή των συγκεντρωμένων, που «κρέμονται» από τον φλογερό λόγο του Enjoloras*, «Η συνδρομή της κυβέρνησης στις επιθυμίες του λαού συνιστά την απαραίτητη προϋπόθεση για την πορεία των κρατικών υποθέσεων [...]. Η συνδρομή αυτή δεν υπάρχει, Μεγαλειότατε».
Την ίδια στιγμή, στις Βερσαλλίες, ο de Polignac** εισβάλλει φρενήρης στα βασιλικά διαμερίσματα. Ο λαϊκός αντίλογος πρέπει να περιοριστεί. Το στέμμα οφείλει να δράσει άμεσα. Από κοινού με τον βασιλιά, Charles Χ, αποφασίζουν να δοκιμάσουν τα εύθραυστα όρια της πολιτικής ισχύος τους. Με βασιλικό διάταγμα διαλύεται για δεύτερη φορά το κοινοβούλιο, προκηρύσσονται νέες εκλογές, αφού πρώτα τροποποιείται το εκλογικό δικαίωμα εις βάρος της ανερχόμενης αστικής τάξης, ενώ η ελευθεροτυπία καταργείται. Στις 27 Ιουλίου, προτού στεγνώσει το μελάνι του διατάγματος, τα πρώτα οδοφράγματα στήνονται στο Παρίσι. Ο λαός είναι έτοιμος να προασπίσει τα δικαιώματά του. Η Ευρώπη των παλινορθωμένων πριγκίπων και φρουρών της παραδοσιακής τάξης πραγμάτων κρατά την αναπνοή της με τα μάτια στραμμένα στους δρόμους του Παρισιού. Το πρωί της 29ης Ιουλίου, βρίσκει τους επαναστάτες να έχουν τον έλεγχο του Λούβρου και του Κεραμεικού. Η γαλλική πρωτεύουσα είναι υπό την εξουσία τους.
Η Ιουλιανή επανάσταση (27-29 Ιουλίου 1830), ή επανάσταση των «Τριών Ένδοξων Ημερών» ("Trois Glorieuses") όπως αποκαλείται στην γαλλική ιστοριογραφία, θα ανατρέψει τη βασιλεία του Charles Χ. Ο φιλελεύθερος Δούκας της Ορλεάνης, Louis Philippe I, θα ανέλθει στον θρόνο, ωστόσο οι βάσεις της Δεύτερης Γαλλικής Δημοκρατίας του 1848 έχουν ήδη τεθεί.
Εμπνευσμένος από την πιο σύντομη ίσως επανάσταση στην ιστορία, ο Eugène Delacroix συνθέτει τον πιο διάσημο πίνακά του. Σε γράμμα προς τον αδελφό του το 1830, αναφέρει μεταξύ άλλων, «παρόλο που δεν πολέμησα για την χώρα μου, θα πρέπει τουλάχιστον να ζωγραφίσω γι΄αυτή». Το φθινόπωρο του ίδιου έτους, ο Delacroix, παραβιάζοντας σχεδόν όλους τους ζωγραφικούς κανόνες που έχουν τεθεί από την Γαλλική Ακαδημία Τεχνών, παρουσιάζει τον πίνακα «Η Ελευθερία οδηγεί τον λαό» ("La Liberté guidant le peuple").
Η Ελευθερία οδηγεί τον Λαό, Eugène Delacroix, 1830.
Ο πρώτος κανόνας που σπα ο Delacroix είναι αυτός των διαστάσεων και της θεματικής. Η Ακαδημία θέλει τους μεγάλους σε διαστάσεις πίνακες ν'αναπαριστούν σκηνές εμπνευσμένες από την ιστορία. Ο Delacroix όμως παραβλέπει τον άτυπο κανόνα, δίνοντας στο έργο του, που αντλεί έμπνευση από ένα σύγχρονο πολιτικό επεισόδιο, «υπερβολικό» χώρο. Το έργο, επίσης, διαφέρει και ως προς σύγχρονους πίνακες με την ίδια θεματική. Ενώ οι περισσότεροι ζωγράφοι επιλέγουν να αναπαραστήσουν πανοραμικές σκηνές από τα οδοφράγματα, ο Delacroix μας απομακρύνει απ' αυτή καθ' αυτή την σύγκρουση, η οποία λαμβάνει μέρος στο βάθος της σύνθεσης. Αυτό που φαίνεται κυρίως να τον απασχολεί είναι να δώσει το πολιτικό στίγμα της επανάστασης, επιδίωξη που επιτυγχάνεται, όπως θα δούμε στην συνέχεια, με την απεικόνιση του ετερόκλητου πλήθους των επαναστατών και την παρουσία της τρίχρωμης επαναστατικής σημαίας στο κέντρο του πίνακα, μα και στο πύργο της Notre Dame, σύμβολο του παλαιού καθεστώτος.
Η δεύτερη παράβαση έγκειται στο πρωταγωνιστικό πρόσωπο. Δύο αιώνες μετά την σύνθεση του πίνακα της Gentileschi «Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη», ο Delacroix ζωγραφίζει έχοντας ως επίκεντρο μια αναγνωρίσιμη για το κοινό του δυναμική γυναικεία μορφή. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως η γυναίκα που βλέπουμε είναι η αλληγορική μορφή της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας, που στην Γαλλία φέρει το όνομα «Marianne». Η ταυτότητά της μαρτυρτάται από τον πορφυρό φρυγικό σκούφο που φέρει στο κεφάλι της, σύμβολο κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα των απελευθερωμένων σκλάβων, που χρησιμοποιήθηκε εκτενώς κατά την Γαλλική Επανάσταση του 1789, όποτε και έγινε ένα από τα εθνικά σύμβολα της Γαλλικής Δημοκρατίας. Η απεικόνιση, όμως, της Marianne προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων. Εν αντιθέσει με την Ελευθερία του Jean-Baptiste Regnault ("La Liberté ou la Mort"), όπου παρουσιάζεται ως μια όμορφη ενάρετη γυναίκα που ομοιάζει περισσότερο με θεότητα, η Ελευθερία του Delacroix είναι θνητή και ημίγυμνη, όπως τα αρχαία αγάλματα, διαθέτει παράλληλα μια ρωμαλέα και δυναμική όψη που ως τότε αποδιδόταν μονάχα στους άνδρες. Φανταστείτε το σοκ των Παριζιάνων, όταν αντίκρισαν τη μυώδη, ημίγυμνη και ξυπόλητη Ελευθερία να καλεί τον λαό στον αγώνα, κρατώντας ένα όπλο και την απαγορευμένη τρίχρωμη σημαία της επανάστασης.
Λεπτομέρειες από τον πίνακα. Στο αριστερό πλαίσιο βλέπουμε τον σπουδαστή της École Polytechnique. Στο δεξί πλαίσιο: Η τρίχρωμη σημαία ανεμίζει στην Notre Dame. Τα βασιλικά στρατεύματα έχουν λάβει θέση μάχης.
Δεκεπέντη έτη μετά την παλινόρθωση της βασιλείας, ο λαός ανταποκρίνεται στο επαναστατικό κάλεσμα της Marianne. Στα δεξιά της, προβάλλει, έτοιμος να «κλέψει» τα βλέμματα, ένας οπλισμένος νεαρός μαθητής ή, κατά άλλους, ένα χαμίνι των δρόμων του Παρισιού να οδεύει με την τόλμη της νεότητάς του προς την μάχη. Μάλιστα, αρκετοί θεωρούν πως η μορφή του εν λόγω νεαρού ενέμπνευσε τον χαρακτήρα του Gavroche στους «Άθλιους» του Victor Hugo. Εξ αριστερών της πρωταγωνίστριάς μας, ο Delacroix τοποθετεί τους λοιπούς συμμετέχοντες της επανάστασης, την εργατική τάξη, όπως αυτή απεικονίζεται στο πρόσωπο του λευκοντυμένου άνδρα που φέρει το σπαθί ανά χείρας και το όπλο στην ζώνη του, την φιλελεύθερη τάξη που εκπροσωπείται από έναν καλοντυμένο άνδρα με ρεντιγκότα και ψηλό καπέλο, ενδεχομένως πρόκειται για τον ζωγράφο μας, τους φοιτητές με την μορφή ενός σπουδαστή της École Polytechnique, ο οποίος εμφανίζεται με την στολή και το εβληματικό καπέλο της σχολής στο βάθος του πίνακα, και την κατώτατη τάξη που επιβιώνει στους δρόμους της γαλλικής πρωτεύουσας, η οποία γονατισμένη στρέφει το βλέμμα της με δέος προς την Ελευθερία.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως αν και σε πρώτο πλάνο ο Delacroix ζωγραφίζει το μεγαλείο της επανάστασης, στο κάτω μέρος της σύνθεσης του δεν παραλείπει να παρουσιάσει και το βίαιο πρόσωπό της. Τα πτώματα στρατιωτών και δη του πολίτη, ο οποίος φαίνεται από την αμφίεσή του να έχει βιαίως οδηγηθεί από το κρεβάτι του στον δρόμο και από εκεί στον θάνατο, δηλώνουν εμφατικά το τίμημα που φέρει ακόμα και ο πιο δίκαιος αγώνας.
Η τρίτη παράβαση στην σύνθεση του Delacroix σχετίζεται με το τεχνητό κομμάτι της δημιουργίας. Ο ζωγράφος μας δεν υιοθετεί την χρωματική παλέτα της εποχής του, στην οποία κυριαρχούσαν τα παστέλ χρώματα. Κινείται σε έντονες αποχρώσεις του μπλε και του κόκκινου που επαναλαμβάνονται συχνά εντός του πίνακα, μαγνητίζοντας το βλέμμα του θεατή. Οι κινήσεις του πινέλου του είναι, επίσης, εμφανείς. Δεν φαίνεται διόλου να επιμείνει στα σβησίματα των γραμμών που σχηματίζουν τις μορφές του, ούτε στις φωτοσκιάσεις του. Τα στοιχεία αυτά, που για την Ακαδημία θεωρούνταν καλλιτεχνικές αδυναμίες, προσδίδουν στο έργο κίνηση και ένταση, χαρακτηριστικά που έμελλε να τον καταστήσουν διάσημο.
Το 1831 ο πίνακας θα αγοραστεί από το γαλλικό κράτος, ως ένδειξη φόρου τιμής προς την επανάσταση. Εντούτοις, μόλις 8 χρόνια αργότερα το έργο θα επιστραφεί στον δημιουργό του. Πιθανώς, ο Lοuis Philippe Ι, όταν αντίκρισε τυχαία κάποιο πρωινό τον πίνακα, να συνέλαβε τον κίνδυνο που έκρυβε για τον θρόνο του η μορφή της επαναστατημένης Ελευθερίας. Ο πίνακας μπορεί να κρύφτηκε από το κοινό, ωστόσο, η επανάσταση δεν άργησε να έρθει ξανά το 1848. Με την ίδρυση της Δεύτερης Γαλλικής Δημοκρατίας, «Η Ελευθερία οδηγεί τον λαό» εκτίθεται εκ νέου σε κοινή θέα. Το 1863, το έργο θα μεταφερθεί στο Μουσείο του Λουξεμβούργου στο Παρίσι, ενώ από το 1874 βρίσκεται στην μόνιμη έκθεση του Μουσείου του Λούβρου.
* Οι Gavroche και Enjoloras είναι ήρωες του βιβλίου του Hugo «Οι Άθλιοι». Τα λόγια που φέρεται να εκφωνεί ο Enjoloras μπροστά στην Notre Dame είναι στην πραγματικότητα ψήφισμα που παρουσίασαν 221 βουλευτές τον Μάρτιο του 1830 στο γαλλικό κοινοβούλιο, εκφράζοντας κατ΄αυτόν τον τρόπο την αντίθεσή τους στη πολιτική που εφαρμοζόταν από το στέμμα και τον πρωθυπουργό του.
** Ο Jules de Polignac ήταν βασιλόφρων πολιτικός, ενώ διετέλεσε πρωθυπουργός του βασιλιά Charles X, του τελευταίου βασιλιά της Γαλλίας από τον παλινορθωμένο Οίκο των Βουρβόνων.