Το κείμενο περιλαμβάνει spoilers για το "Nomadland".
Σκηνή πρώτη (εναρκτήρια)
Τόπος: Empire, Πολιτεία Νεβάδα, Η.Π.Α.
Χρόνος: Αρχές της δεκαετίας του '10
Μετά από 88 χρόνια συνεχούς λειτουργίας, η US Gypsum κλείνει το εργοστάσιο κατασκευής γυψοσανίδων στην πόλη Empire, εξαιτίας της μειωμένης ζήτησης. Όπως οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης που εργάζονταν στο συγκεκριμένο εργοστάσιο, η Fern μένει άνεργη. Μαζεύει όλο το βιος της σε ένα βαν και φεύγει μόνη προς αναζήτηση εργασίας.
Σκηνή δεύτερη
Τόπος: Αποθήκες της Amazon, Μεγάλη Βρετανία
Χρόνος: Τέλη της δεκαετίας του '10
Ο James εργάζεται ως εποχιακός υπάλληλος στην Amazon, συσκευάζοντας τις παραγγελίες πελατών από ολόκληρο τον κόσμο. Η πίεση είναι ασφυκτική και ο James έχει συχνές τάσεις λιποθυμίας.
Σκηνή τρίτη
Τόπος: Κάπου στις Η.Π.Α.
Χρόνος: Αρχές της δεκαετίας του '10
Μια παρέα σύγχρονων νομάδων μαζεύεται γύρω από τη φωτιά. Κοιτούν μια τις φλόγες και μια τ' αστέρια. Ένα ιδιαίτερο δέσιμο αναπτύσσεται μεταξύ τους, καθώς διηγούνται ιστορίες από τη ζωή τους. Σύντομα θα ξαναβρεθούν στο δρόμο και θα ανανεώσουν το ραντεβού τους για την επόμενη χρονιά.
Σκηνή τέταρτη
Τόπος: Καλιφόρνια και Κολοράντο
Χρόνος: Αρχές της δεκαετίας του '10
Η Linda May και η Swankie τριγυρνούν στις Η.Π.Α. με τα βαν τους. Ξαποσταίνουν για λίγο, όποτε βρίσκουν δουλειά. Στο καμπ στην Καλιφόρνια που δουλεύει η Linda May θα σπάσει ένα πλευρό καθώς επιθεωρεί έναν κάδο απορριμάτων. Η Swankie θα σπάσει τρία πλευρά κατά τη διάρκεια της δουλειάς της σε καμπ του Κολοράντο.
Το "Nomadland" αποτελούσε την πλέον αναμενόμενη ταινία της σεζόν για τους λάτρεις του ανεξάρτητου κινηματογράφου. Μια εμπνευσμένη νεαρή σκηνοθέτιδα (Chloé Zhao) συνεργάζεται με μια από τις πιο εμπνευστικές γυναικείες παρουσίες στον χώρο του θεάματος (Frances McDormand) για να μεταφέρουν στη μεγάλη οθόνη το βιβλίο της Jessica Bruder με τίτλο "Nomadland: Surviving America in the Twenty-First Century". Το βιβλίο βασίζεται στις πραγματικές ιστορίες σύγχρονων νομάδων που τριγυρίζουν στις Η.Π.Α. του 21ου αιώνα αναζητώντας εποχιακή εργασία σε μια αβέβαιη οικονομική πραγματικότητα. Η ταινία έχει βραβευτεί στα Φεστιβάλ Βενετίας (Χρυσός Λέοντας Καλύτερης Ταινίας) και Τορόντο (Βραβείο Κοινού), κέρδισε δύο Χρυσές Σφαίρες (Καλύτερης Ταινίας - Δράμα και Σκηνοθεσίας), μπήκε στην πλατφόρμα streaming του Hulu (σημαντική επιτυχία, δεδομένων των περιορισμών στη λειτουργία των κινηματογράφων ανά τον κόσμο) και χαράσσει την πορεία της για τα φετινά Oscars με έξι υποψηφιότητες, μεταξύ άλλων για Καλύτερη Ταινία, Σκηνοθεσία και Α' Γυναικείου Ρόλου.
Δεν προέρχονται από το "Nomadland" όλες οι σκηνές που απαρίθμησα στην αρχή. Για την ακρίβεια, μονάχα οι μονές (η πρώτη και η τρίτη) αποτυπώνονται στην ταινία της Zhao, με την Frances McDormand να υποδύεται την Fern. Οι υπόλοιπες σκηνές (η δεύτερη και η τέταρτη) θα μπορούσαν να είναι ο αντικατοπτρισμός τους στην πραγματικότητα. Το όνομα “James” αναφέρεται στον δημοσιογράφο James Bloodworth, ο οποίος τον Μάρτιο του 2018 αποκάλυψε τις συνθήκες εργασίας στις αποθήκες της Amazon στη Μεγάλη Βρετανία με το βιβλίο του "Hired: Six Months Undercover in Low-Wage Britain", το οποίο προφανώς μπορείτε να βρείτε σε προσφορά στην Amazon. Όσο για τη Linda May και τη Swankie, παρότι μας συστήνονται μέσω του "Nomadland", δεν γνωρίζουμε παρά μια διαστρεβλωμένη εκδοχή τους, στην οποία οι τραυματισμοί τους – και τα αίτιά τους – δεν έχουν καμία θέση.
Οι σκηνές καθημερινού ρεαλισμού του "Nomadland" πηγάζουν από την πιο αγνή, την πιο καθάρια μορφή κινηματογράφου: το ντοκιμαντέρ. Η κάμερα ακολουθεί πραγματικούς ανθρώπους – εν προκειμένω τη Linda May και τη Swankie – με στόχο να διηγηθεί μια ιστορία· με στόχο να τους δώσει φωνή και να αποκαλύψει την ύπαρξή τους σε μια κοινωνία – εν προκειμένω στο κοινό – που συχνά αγνοεί την παρουσία τους. Όμως η Zhao προχωρά ένα βήμα παραπέρα. Δημιουργεί έναν φανταστικό χαρακτήρα, τη Fern, κι έτσι η ιστορία που διηγείται αποκτά τον λυρισμό της μυθοπλασίας.
Αγνότητα και λυρισμός, λοιπόν. Τι θα μπορούσε να πάει στραβά;
Κάπου στα μέσα της ταινίας άρχισα να σκέφτομαι ότι δεν έχει κάποιο νόημα, ότι απλώς περιγράφει ένα ταξίδι· κάτι σαν το «η τέχνη για την τέχνη», που μπορεί να απελευθερώσει τον λυρισμό και να τον απογειώσει σε επίπεδα δυσθεώρητης καλλιτεχνικής δημιουργίας. Όμως σύντομα αντιλήφθηκα πόσο μακριά από την αλήθεια βρισκόμουν. Σε αυτές τις εποχές, άλλωστε, ελάχιστα πράγματα «δεν έχουν νόημα». Το "Nomadland" είναι μια επικίνδυνη ταινία· μια από αυτές τις στιγμές που ένας φωτογράφος μπορεί ακόμα και να αφήσει έναν γύπα να ξεκοιλιάσει ένα παιδί που υποφέρει από ασιτία, ώστε να τραβήξει τη φωτογραφία που θα του κερδίσει το Pulitzer (σχεδόν πραγματική ιστορία).
Στην καρδιά του "Nomadland", ορισμένοι άνθρωποι, στην πλειοψηφία τους μεσήλικες και ηλικιωμένοι πολίτες μιας εκ των πλουσιότερων χωρών στον κόσμο, γίνονται νομάδες για να κοιτούν το ηλιοβασίλεμα και να ξυπνούν χωρίς να έχουν φράχτες να εμποδίζουν τη θέα τους. Το "Nomadland" ξέχνα την οικονομική κρίση των στεγαστικών δανείων που τους δημιούργησε. Ξέχνα τις επαναλαμβανόμενες οικονομικές κρίσεις που είναι απαραίτητες για τη διαιώνιση του καπιταλιστικού συστήματος, αφήνοντας κάθε φορά στο διάβα τους εκατόμβες νεκρών, εκτοπισμένων, αστέγων και ανέργων. Ξεχνά ανθρώπους που τους υποσχέθηκαν το αμερικανικό όνειρο, αλλά τελικά τους έζεψαν να σέρνουν το άρμα του νεοφιλελευθερισμού. Και θα πρέπει, λέει, να ντρέπονται που δεν το κάνουν αγόγγυστα.
Ο εξωραϊσμός ξεκινά από τις αποθήκες της Amazon, όπου πρωτοπιάνει δουλειά η Fern. Οι υπάλληλοι μαζεύονται για να κάνουν σύντομες ασκήσεις γυμναστικής στα διαλείμματά τους. Στο τέλος της βάρδιας μπορεί να μοιραστούν μαζί κι ένα τσιγάρο. Στην πραγματική Amazon, οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν σκληρές συνθήκες εργασίας, από αυτές που έχουμε συνηθίσει για αναπτυσσόμενες χώρες, όπου φτιάχνονται τα παπούτσια και οι τσάντες μας, αλλά ακόμα μας εκπλήσσει όταν μαθαίνουμε ότι υπάρχουν και σε άλλα κομμάτια της αλυσίδας διανομής των προϊόντων, σε χώρες που ανήκουν στην G8. Στην πραγματική Amazon εν έτει 2021, κάποιοι εργαζόμενοι αποφασίζουν ότι έφτασε η ώρα να συνδικαλιστούν για να παλέψουν για αξιοπρεπείς μισθούς, υγειονομική ασφάλιση και περίθαλψη· για να μην χρειάζεται να ουρούν σε μπουκάλια επειδή δεν προλαβαίνουν να επισκεφτούν την τουαλέτα. Στην πραγματική Amazon, η εργοδοσία κωφεύει, απειλεί και απολύει όσους εργαζομένους βγαίνουν εκτός γραμμής.
Σε πρόσφατο άρθρο μου για τις ιστορικές ανακρίβειες – ή έστω ευκολίες – του "Mank", έγραφα ότι μια πραγματική ιστορία που μεταφέρεται στον κίνηματογραφο έχει πάντα υποκειμενική ματιά. Στην περίπτωση του μίγματος πραγματικότητας και μυθοπλασίας του "Nomadland" είναι επίσης αλήθεια ότι η δημιουργική ελευθερία επιτρέπει, αν όχι επιβάλλει, στη Zhao να προσαρμόσει την ιστορία ώστε να εξ-υπηρετήσει τον δημιουργικό της στόχο. Αλλά δεν της επιτρέπει να παραπλανά.
Κάθε ταινία είναι μια «απάτη»· απάτη με την έννοια της σύμβασης, είτε αφορά έναν φανταστικό κόσμο, όπως των υπερηρώων, είτε μια απεικόνιση της πραγματικότητας, μια υποκειμενική ματιά στην πραγματικότητα. Υπό αυτήν την έννοια, κάθε ταινία είναι ένας παραμορφωτικός φακός ή καθρέφτης που χρησιμοποιεί ο/η δημιουργός για να ερμηνεύσει, να διδάξει, να μαγέψει. Άραγε, τι από αυτά καταφέρνει το "Nomadland" για να του επιτρέπει τη διαστρέβλωση της πραγματικότητας; Η δική μου απάντηση είναι ένα εκκωφαντικό «τίποτα». Ακόμα χειρότερα, το "Nomadland" τελικά εκθέτει τον δόλο πίσω από την παραμόρφωση και καθιστά άκυρο το συμβόλαιο της σύμβασης μεταξύ δημιουργού και θεατή.
Δεν ισχυρίζομαι ότι κάθε κινηματογραφικός δημιουργός θα πρέπει να αδράξει τα φουσέκια και να ανέβει στο βουνό. Δεν γίνεται και δεν χρειάζεται να γίνουν όλες και όλοι Ken Loach και να στρατευτούν στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη. Ωστόσο, είναι εγκληματικό να ντύνεις με οποιοδήποτε πέπλο ρομαντισμού την ανέχεια. Η Zhao καλλιεργεί τη λογική ότι οι άνθρωποι είναι τόσο ευέλικτοι που θα μάθουν ακόμα και να αγαπούν το κελί τους. Ή μάλλον – για να προσαρμοστώ στο πνεύμα της ταινίας – ότι ένας άστεγος έχει επιτέλους την τύχη και την ευτυχία να κοιτά τον έναστρο ουρανό· όπως ένας φτωχός είναι απελευθερωμένος από τα δεσμά του τραπεζικού του λογαριασμού.
Μετά από όλα αυτά, δεν βρίσκω κουράγιο – ούτε νόημα – να κρίνω οποιοδήποτε τεχνικό σημείο της ταινίας. Νιώθω εξαπατημένος και πληγωμένος. Μια ταινία, που υποτίθεται ότι υπηρετεί το πνεύμα ενός κινηματογράφου ελεύθερου από τα δεσμά των αριθμών και της παραγωγικότητας, ανοίγεται και προσεγγίζει ένα ευρύτερο κοινό, μόνο και μόνο για να το θρέψει το ίδιο αυτό παραμύθι που το ταΐζουν ταινίες που βγάζουν χρήματα πουλώντας νάτσος, ποπ κορν και μινιατούρες των πρωταγωνιστών τους.
Ουαί υμίν και ουαί ημίν.
* Η Chloé Zhao ήδη εξαργυρώνει την στράτευσή της στη λάθος πλευρά της ιστορίας με την ανάληψη χρεών σκηνοθέτη και σεναριογράφου στο "Eternals" της Marvel. Θα ξανασυναντηθούμε εκεί, καθώς λατρεύω τα ποπ κορν.
Ενημέρωση 19/05/2021: Το "Nomadland" θα προβάλλεται από τις 21 Μαΐου στους θερινούς κινηματογράφους από τη Feelgood.