Όταν μιλάμε για τέχνη και ιδιαίτερα για θέατρο και κινηματογράφο, ο χωρόχρονος του εκάστοτε έργου αναδεικνύεται σε ένα απόλυτα σχετικό χαρακτηριστικό που ενίοτε υπηρετεί το ύφος και την προσέγγιση του σκηνοθέτη. Η δυνατότητα αυτή, όμως, μπορεί να εφαρμοσθεί μόνο στα χωράφια της Τέχνης, καθώς στη Φυσική, η επιδίωξη των δημοφιλών χωροχρονικών ταξιδιών στο παρελθόν αποδεικνύεται αδύνατη. Έπειτα, εμφανίζεται ο προβληματισμός κατά πόσο δύναται να απεικονισθεί στην ίδια εικόνα ένας σημαντικός αριθμός παρελθοντικών στιγμών χωρίς αυτό να παραφορτώνει μία σκηνή και μία παράσταση. Το Σύμπαν της Αποκάλυψης που δημιούργησε ο Θάνος Παπακωνσταντίνου στην κεντρική σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, αποδείχθηκε απόλυτα συνεκτικό ως προς τη δομή του και πανανθρώπινο ως προς το περιεχόμενό του. Μία σκηνική τελετουργία, όπως αποκαλέστηκε από πλήθος κειμένων περί της συγκεκριμένης παράστασης, που δεν ακροβατεί ανάμεσα στις τρεις πτυχές του χρόνου, παρελθόν, παρόν και μέλλον, αλλά τις εμπερικλείει στο ενιαίο ψηφιδωτό που σχηματίζεται.
Σε συνέντευξή του στο διαδικτυακό site iefimerida.gr ο σκηνοθέτης επισημαίνει πως μέσω του κειμένου της Αποκάλυψης «Προσεγγίζω την εξέγερση με την έννοια της ουτοπίας. Ο μηχανισμός του κειμένου προτείνει ότι με τη βία θα έρθει το τέλος του κόσμου όπως τον γνωρίζουμε, θα γίνει ένα ξεδιάλεγμα καλών και κακών, φίλων και εχθρών. Και έτσι θα βρεθούμε σε έναν νέο κόσμο. Αυτός είναι ένας μηχανισμός που έχει επηρεάσει έμμεσα ή άμεσα κάθε ουτοπικό κίνημα που έχει γεννηθεί στον νεωτερικό κόσμο. Η σκέψη αυτή με ξεκλείδωσε και με έκανε να συνδεθώ με το κείμενο. Ένα κείμενο που οραματίζεται μια ουτοπία.» Αναρωτιέμαι κι εγώ με τη σειρά μου, σε ποια στιγμή της ιστορίας οι επαναστατικές ιδέες και οι επιδιώξεις του επί Γης Παράδεισου δεν ακούγονταν καταστροφολογικές στα αυτιά των αμύητων σ’ αυτές; Απ’ την εποχή του δαρβινισμού και της εμφάνισης του νατουραλισμού ως αισθητικό ρεύμα, η βία εξυψώθηκε ως κινητήριος μοχλός της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο μηδενισμός της υπάρχουσας πραγματικότητας και η επανέναρξη μίας νέας, βασισμένης στα λάθη του παρελθόντος, ενσαρκώθηκε κατά το ρου της ιστορίας ως πηγή αντίδρασης και ριζοσπαστισμού τόσο απ’ το χιτλερικό καθεστώς όσο κι απ’ τους διαφωτιστές, τους μπολσεβίκους στην οκτωβριανή επανάσταση και φυσικά τους Έλληνες καθ’ όλες τις στιγμές που αντιτάχθηκαν στους δεσμώτες τους.
Ο Παπακωνσταντίνου, λοιπόν, με αφορμή την Αποκάλυψη και το επαναστατικό της κείμενο ή τη μπροσούρα που πιθανώς να μοιραζόταν στους διωγμένους στις σπηλιές χριστιανούς κατά τα πρώτα χρόνια της χριστιανικής θρησκείας, παρουσιάζει επί σκηνής μία, ίσως, αιρετική ομάδα πιστών που διαβάζουν και διδάσκουν το κείμενο του απόστολου Ιωάννη. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης, οι πιστοί έρχονται σε αλλεπάλληλες ρήξης μεταξύ τους προσπαθώντας να αποδείξουν ο ένας στον άλλο το αδιάβλητο της πίστης τους. Αλληλοκατηγορούνται, καθαιρούνται, ομαδοποιούνται ξανά και δείχνουν με τεντωμένα δάχτυλα, χέρια και σώματα τους προς δοκιμασία αδελφούς τους. Κανείς δεν ξέρει αν απλά διαβάζουν το αποκαλυπτικό κείμενο ή ετοιμάζονται για την επανάστασή τους. Το μόνο σίγουρο είναι πως βήμα, βήμα, κεφάλαιο το κεφάλαιο, σχηματοποιούν το θηρίο, τον αντίχριστο, το θαλάσσιο τέρας το κάθε λογής μεταφυσικό ον που θα φέρει το μηδενισμό. Όμως, το θηρίο βρίσκεται μέσα τους. Τρέφουν την πίστη τους κι εξυψώνονται ως θεόσταλτοι σωτήρες του κόσμου. Ακόμη κι αν βρισκόμαστε πολύ νωρίς στην ιστορία της ανθρωπότητας, αυτή τους η πεποίθηση πόσο διαφέρει απ’ τους εξτρεμιστές ισλαμιστές του ISIS; Αυτό προτείνει ο σκηνοθέτης στην πρώτη εικόνα υποβάθρου, πίσω απ’ την ομάδα των πιστών. Και συνεχίζει εμφανίζοντας εικόνες ίδιου ύφους απ’ την οκτωβριανή επανάσταση, το γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό, την αμερικανική επανάσταση, τη γαλλική επανάσταση και τους μεσαιωνικούς χιλιαστές προσφέροντάς σου τη δυνατότητα να επιλέξεις ποιο αποτέλεσε για σένα το Θηρίο της Βιβλικής Αποκάλυψης αν και η επιλογή, δεν είναι η σωστή επιλογή. Η ιστορία κάνει κύκλους και μόνο στο ιδεολογικό τους περιεχόμενο αλλάζουν οι πρωταγωνιστές της.
Ο απόλυτα οργανωμένος και εξαιρετικά ακριβής χορός του Παπακωνσταντίνου, οπτικοποιούσε αυτούς τους κύκλους με την ακατάπαυστη κίνησή του στο σκηνικό χώρο, σχεδιασμένος απ’ τη χορογράφο Νάντη Γόγουλου. Ενδεδυμένοι με χρωματιστούς μανδύες, ο καθένας διαφορετικής απόχρωσης, σε συνδυασμό με τους φωτισμούς της Χριστίνας Θανασούλα, ο εικόνα θύμιζε βυζαντινές αγιογραφίες σε κίνηση. Ταυτόχρονα, οι αψίδες της σκηνογράφου και ενδυματολόγου Νίκης Ψυχογιού συγκεκριμενοποιούσαν το χωροχρονικό πλαίσιο της παράστασης. Τέλος, η πρωτότυπη μουσική σύνθεση του Μάρκελου Χρυσικόπουλου, ενταγμένη στο σύνηθες μινιμαλιστικό πλαίσιο του σκηνοθέτη, κατάφερνε να ενοποιήσει ολόκληρη την παράσταση. Σίγουρα, η επιλογή ζωντανής ορχήστρας φαντάζει απαραίτητη για ένα λυρικό, θρησκευτικό κείμενο, όμως, ο ήχος, ο τόσο συγκεκριμένα χαοτικός ήχος ολοκλήρωνε το οπτικοακουστικό θέαμα που συνέθετε ο Παπακωνσταντίνου.
Χωρίς να θέλω να προδώσω το, κυριολεκτικά, αποκαλυπτικό τέλος που μας επιφύλασσε ο σκηνοθέτης, θα σχολιάσω πως βγαίνοντας απ’ την αίθουσα της Στέγης, αναρωτιόμουν αν η παράσταση είχε συγκεκριμένη θέση στο σήμερα, αν πρότεινε μιαν άποψη, μια σύγχρονη οπτική της Αποκάλυψης του Ιωάννη ή πιθανώς και εφαρμογή της στην ανθρώπινη ιστορία. Εντυπωσιάστηκα, λοιπόν, συνειδητοποιώντας πως η τελική σκηνή, η αλλαγή του σκηνικού χώρου, του φωτισμού και του κόσμου της παράστασης, με εφαλτήριο ένα ασύλληπτο καθρέφτισμα της ιστορίας ανά τους αιώνες, αποτέλεσε τη βασική θέση της παράστασης. Στην ίδια συνέντευξη που προανέφερα, ο σκηνοθέτης, ερωτώμενος για την αγαπημένη του φράση απ’ το κείμενο, απάντησε:
«Η πιο σπουδαία φράση του κειμένου, στην οποία ουσιαστικά αντανακλάται όλο το κείμενο είναι “ο ων και ο ήν και ο ερχόμενος, ο παντοκράτωρ”. Αυτός που υπήρχε, που υπάρχει και που θα έρθει.» Όλα όσα προτάθηκαν απ’ την Αποκάλυψη, έχουν ήδη λάβει χώρα και σίγουρα παραπάνω από μία φορά. Διαβάζοντας το κείμενο εν αναμονή μιας θεόσταλτης καταστροφής, απλά στρέφουμε το βλέμμα μακριά απ’ τις θηριωδίες του ανθρωπίνου γένους ενάντια στους όμοιούς του. Τι πιο αποκαλυπτικό απ’ την καταμέτρηση των νεκρών από τους πολέμους και τις επαναστάσεις ανά τους αιώνες; Εξ ου και το μικρό αγόρι που εμφανίζεται καθ όλη τη διάρκεια της παράστασης να διαβάζει ένα βιβλίο, φορώντας μία μπλούζα με τα αρχικά του Αντίχριστου, το οποίο σηματοδοτεί και τη λήξη της παράστασης, δε μπορώ να είμαι σίγουρος αν διαβάζει την Αποκάλυψη του Ιωάννη ή κάποιο παγκόσμιο βιβλίο της Ιστορίας τους ανθρωπίνου γένους.
Ταυτότητα Παράστασης
Σκηνοθεσία: Θάνος Παπακωνσταντίνου
Βοηθός Σκηνοθέτη: Κωνσταντίνα Αγγελοπούλου
Σκηνικά: Νίκη Ψυχογιού
Κοστούμια: Νίκη Ψυχογιού
Μουσική Διεύθυνση: Μάρκελλος Χρυσικόπουλος
Μουσική: Πάνος Ηλιόπουλος
Φωτισμοί: Χριστίνα Θανάσουλα
Χορογραφία: Νάντη Γώγουλου
Παίζουν: Αλεξία Καλτσίκη, Μαριάννα Δημητρίου, Καλλιόπη Σίμου, Ελένη Μολέσκη, Κλεοπάτρα Μάρκου, Θανάσης Δόβρης, Σωτήρης Τσακομίδης, Μάριος Παναγιώτου, Μιλτιάδης Φιορέντζης, Γιώργος Δικαίος
Συμμετέχουν οι μουσικοί: Θοδωρής Βαζάκας (κρουστά), Κώστας Γάτσιος (κλαρινέτο, μπάσο κλαρινέτο), Αλέξης Καραϊσκάκης (τσέλο), Σπύρος Μοσχονάς (τρομπόνι), Ελευθερία Τόγια (βιόλα), Δημήτρης Τίγκας (κοντραμπάσο), Κώστας Τσιώλης (ηλεκτρονικά)